Bakı. Trend:
XXI əsrdə informasiya müharibələri beynəlxalq siyasətintamhüquqlu alətinə çevrilib. Bu müharibələr dövlətləri zəiflətmək,ictimai şüuru pozmaq, xarici siyasət oriyentasiyalarını dəyişmək vəhətta daxili münaqişələri qızışdırmaq məqsədilə istifadə olunur.Cənubi Qafqazın əsas ölkələrindən biri olan Azərbaycan ideolojiqarşıdurmanın episentrinə çevrilib və burada informasiya hücumlarıartıq diplomatik təzyiq və ya hibrid müdaxilələr qədər təhlükəlisayılır.
Xüsusilə bu problem 2020-ci il İkinci Qarabağ müharibəsindən və2023-cü ildə suverenliyin genişmiqyaslı bərpasından sonra dahakəskin şəkildə ortaya çıxdı. Azərbaycanın hərbi və diplomatiksahələrdə əldə etdiyi uğurlar bir sıra Qərb və regionalpaytaxtlarda narahatlıq doğurdu və Bakının legitimliyini sarsıtmaq,ordunu gözdən salmaq və dövlət siyasətini həm beynəlxalq, həm dədaxili auditoriya qarşısında qeyri-legitim göstərmək məqsədilədüşmən informasiya strategiyalarının aktivləşməsinə səbəb oldu.
İnformasiya hücumlarının əhatə dairəsi çox genişdir: tarixfaktlarının təhrifindən və "erməni soyqırımı" təbliğatından tutmuşdini harmoniya vəhdətinin pozulmasına, COP29 ətrafında ekolojimanipulyasiyalara, avtoritarizm ittihamlarına, gənclər üzərinəTelegram vasitəsilə təzyiqlərə və dövlət rəhbərlərinin hədəfəalınmasına qədər. Bütün bunlar xarici aktorların - QHT-lərin, mediaorqanlarının, diplomatik missiyaların, kəşfiyyat strukturlarının vərəqəmsal platformaların - maliyyə, koordinasiya və texnolojidəstəyi ilə həyata keçirilən sistemli siyasi-ideoloji müharibənintərkib hissəsidir.
Düşmən informasiya strategiyaları: mənbələr, məqsədlərvə tipologiya
1. Düşmən informasiyasının növləri
Azərbaycan əleyhinə aparılan informasiya müharibəsində istifadəolunan əsas formatlar bunlardır:
- Saxta xəbərlər (fake news): məqsədli şəkildə təhrif olunmuş vəTelegram, YouTube və ingilisdilli portallar vasitəsilə yayılanməlumatlar
- Qismən doğru, lakin manipulyativ məlumatlar: faktlaraəsaslanan, lakin müəyyən narrativlərə uyğun şəkildə təhrif olunmuşməqalələr
- Yalançı ekspert materialları: “beynəlxalq ekspertlər” vəQHT-lər tərəfindən yayılan, Human Rights Watch, Freedom House,Reporters Without Borders kimi strukturlaşdırılmış yanaşmalaraəsaslanan yazılar
- Mədəni və mənəvi dəyərləri hədəf alan məzmun: ailə, ordu, dinvə milli dəyərləri sarsıtmağa yönəlmiş təxribat xarakterliməlumatlar
- Hibrid ekotəbliğat: Zəngəzur mis-molibden kombinatı kimiməsələlər vasitəsilə Azərbaycanın suveren ərazilərinə beynəlxalqmüdaxiləni legitimləşdirməyə yönəlmiş ekoloji ittihamlar
- Psixoloji müharibə və mənəvi sarsıtma: təcrid, günahkarlıq,qorxu və qeyri-müəyyənlik hissini ictimaiyyətə yeritmək üçünsistemli cəhdlər
2. Əsas mənbələr
- Qərb media platformaları: BBC, Deutsche Welle, France 24, RadioLiberty, Eurasianet, OpenDemocracy, OC Media
- QHT və beyin mərkəzləri: Freedom House, Carnegie Europe, HumanRights Watch, Transparency International
- Telegram kanalları və sosial şəbəkələr: erməni dilli,azərbaycandilli və rusdilli saxta jurnalist kanallar, botşəbəkələri
- Erməni diasporu: ABŞ, Fransa, Kanada və Rusiyadakı lobbistrukturları (Armenian National Committee of America, EuropeanArmenian Federation və s.)
- Yalançı media layihələri: George Soros-un Open Society Fondu,European Endowment for Democracy və National Endowment forDemocracy tərəfindən maliyyələşən platformalar
3. İnformasiya təcavüzünün məqsədləri
- Azərbaycanı "avtoritar rejim", "demokratiya düşməni" və"təcavüzkar" kimi təqdim etmək
- Ordunun, dövlət institutlarının və siyasi rəhbərliyin nüfuzunusarsıtmaq
- Azərbaycanın beynəlxalq sanksiyalara məruz qalmasına,sərmayələrdən təcrid olunmasına və xarici siyasətinin gözdənsalınmasına nail olmaq
- Azərbaycan gəncləri və ziyalıları arasında təhlükəlinarrativlər yaymaq
- Daxildə etnik və dini zəmində birliyi sarsıtmaq
- Qərbdən asılı "vətəndaş cəmiyyəti simulyakrləri" yaratmaq vəonları təzyiq alətinə çevirmək
İnformasiya təcavüzünün mexanizmləri vətexnologiyaları
1. Dezinformasiya kampaniyalarının konkret nümunələri
A) “Avtokratiya və COP29” kampaniyası
2023-cü ilin payızından etibarən bəzi Avropa mediası AzərbaycanınCOP29-un ev sahibi kimi legitimliyini sual altına almağabaşladılar. Yayılmış əsas tezislər: “ekoloji diktatura”, “neftixracı ekoloji dəyərlərin hesabına aparılır”, “ekoaktivistlərəqarşı repressiya”. Bu istiqamətdə OC Media, Politico EU, DeutscheWelle, CEE Bankwatch Network və Climate Action Network fəal şəkildəiştirak edirdi.
Məqsəd: Azərbaycanın iqlim diplomatiyasındakı nüfuzunu pozmaq,müvəffəqiyyətli imicinin qarşısını almaq, Baku-nun qlobal ekolojigündəmdə səsinin batırılması
B) “Ermənilərə qarşı təqib” adlı saxta kampaniya
2024-cü ilin əvvəlində sosial şəbəkələrdə və ingilisdilliresurslarda guya 2023-cü ildən sonra Qarabağda "erməni soyqırımı"baş verdiyi barədə kütləvi paylaşımlar yayıldı. Əsas alətlər: saxtafotolar, kontekstdən çıxarılmış sitatlar, İrəvanda çəkilmiş “qaçqınmüsahibələri”.
Məqsəd: beynəlxalq müdaxilə üçün presedent yaratmaq, BeynəlxalqCinayət Məhkəməsinə təzyiq, Azərbaycanın hərbi tədbirləriniinsanlıq əleyhinə cinayət kimi təqdim etmək
C) Telegram vasitəsilə gənclərə hücum
2022-ci ildən bəri azərbaycanca və rusca yayımlanan, gənclərə, aliməktəblərə və liberal çevrələrə yönəlmiş anonim Telegramkanallarının sayı artmaqdadır. Misallar: AzAlternativ, Sivil Söz,Gələcəyin cəmiyyəti. Bu kanallar “maarifləndirici” və ya “müstəqil”adı altında antimilitarist, antiazərbaycan və qərb yönümlü kontentyayırlar.
Məqsəd: milli kimlikdən uzaqlaşdırılmış, müxalif yönümlü "yenisinif" gənclər yaratmaq, vətəndaş itaətsizliyi ideyasını yaymaq,Qərbi yeganə legitim inkişaf modeli kimi təqdim etmək
D) Ordu və Konstitusiya quruluşunun gözdən salınmasıkampaniyası
Sərhəd insidentləri və 2023-cü ilin sentyabrında QarabağdaKonstitusiya quruluşunun bərpası əməliyyatı zamanı AzərbaycanOrdusunun guya “amansızlığı” barədə feyk xəbərlər yayıldı. Video vəfotolar ya saxtalaşdırılır, ya da Suriyadan, Liviyadan götürülərəkErmənistan və Qərb resursları vasitəsilə təqdim olunurdu.
Məqsəd: Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin mənəvi statusunu sarsıtmaq,hərbçiləri və cəmiyyəti demoralizə etmək, AŞPA çərçivəsindəsanksiya mexanizmlərini işə salmaq cəhdi
İstifadə olunan platformalar və texnologiyalar
Telegram - anonim dezinformasiyaların, bot şəbəkələrininkoordinasiyasının, fərdlərə qarşı hücumların (doxxing) vəəks-narrativlərin yayılmasının əsas platformasıdır.
Twitter (X) - erməni və lobbi şəbəkələrinin aktiv istifadə etdiyiplatformadır; #FreeKarabakh, #BoycottCOP29 kimi heşteqlərləingilisdilli thread-lər vasitəsilə operativ hücumlar həyatakeçirilir.
YouTube və TikTok - “soyqırımı”, “ekoaktivizm” və “sosialədalətsizlik” kimi mövzularda emosional vizual narrativlərinyayılması üçün istifadə olunur.
Forumlar və Reddit - xüsusilə r/armenia kimisubredditlərdə feyklərin ikincil yayım zəncirləri və manipulyativdiskussiyalar formalaşdırılır.
Fondlaşdırılmış media və saytlar - Eurasianet, OCMedia, JAMnews kimi resurslar 4–5 dildə (farsca,ermənicə, fransızca, türkcə və s.) tərcümə olunmuş kontentyayır.
Alqoritmlər və süni intellektin rolu
NATO StratCom Centre of Excellence-in 2024-cü il hesabatına əsasən,süni intellekt texnologiyalarından istifadə yeni nəsil hibridmüharibənin əsas alətlərindən birinə çevrilmişdir. Azərbaycan bu"avtomatlaşdırılmış narrativ hücumların" əsas hədəflərindənbiridir.
Bu hücumlar süni intellekt vasitəsilə yaradılmış yüzlərlə analitikgörkəmli, lakin saxta faktlarla dolu materialların yayılmasınıəhatə edir.
Xüsusilə təhlükəli olan texnologiyalar:
– real vaxtda xəbərlər yaradan GPT-tipli modellər
– Azərbaycan liderlərinin sintez edilmiş səs faylları
– guya Qarabağda “təmizləmə əməliyyatlarını” görmüş “şahidlərin”saxta videolentləri
Dezinformasiyanın ictimai şüura və dövlət dayanıqlığınatəsiri
1. İctimai rəyə təsiri
Dezinformasiya Azərbaycan cəmiyyətinin müxtəlif təbəqələrinəçoxqatlı təsir göstərir:
Gənclər və tələbələr - sosial şəbəkələr və Telegram vasitəsiləyayılmış anti-vətənpərvər, anti-ordu, nihilist narrativlərə dahahəssasdırlar. Qərb “azadlıq modeli” kimi təqdim olunur, Azərbaycandövləti isə repressiv və “geridə qalmış” obrazda göstərilir.
Orta sinif və ziyalılar - yalançı ekspert yazıları və QHT nəşrləriilə dövlət siyasətinin legitimliyi sual altına alınır. Xüsusilədini dözümlülük, söz azadlığı və seçkilər barədə şübhələraşılanır.
Kənd əraziləri və dini dairələr - dil, inanc və regionalmənsubiyyət zəminində milli birliyi sarsıtmaq üçün feykləraktivləşdirilir. “Şiələrə qarşı təqiblər”, “islamofobiya”,“məscidlərin qadağan edilməsi” kimi feyk məzmunlar dövriyyəyəburaxılır.
Bakıdakı Beynəlxalq Münasibətlərin Təhlili Mərkəzinin (AIRCenter) 2024-cü il hesabatına əsasən, 2023–2024-cü illərdəAzərbaycan informasiya məkanında 12 mindən çox xaricidezinformasiya mənbəli destruktiv məzmun qeydə alınmışdır. Onların65 faizi ingilis və rus dillərində, 25 faizi isə azərbaycancayayılmışdır.
2. Sosial sabitliyə təhdid
– Dövlət institutlarına - DİN, Müdafiə Nazirliyi, Mərkəzi SeçkiKomissiyası və s. - qarşı təkrarlanan hücumlar nəticəsində etimadsəviyyəsi azalır. Bu, fövqəladə vəziyyətlərdə cəmiyyətin səfərbərolunma potensialının zəifləməsinə gətirib çıxara bilər.
– Cəmiyyətdə süni qütbləşmələr yaradılır: “Qərbpərəstlər vəvətənpərvərlər”, “ekologiya tərəfdarları və sənaye müdafiəçiləri”,“islamçılar və dünyəvilər”. Bu bölünmələr reallıqda dominant olmasada, xaricdən davamlı şəkildə qidalandırılır.
– Azərbaycanın enerji, nəqliyyat və logistika layihələrinə qarşıhücumlar vasitəsilə iqtisadi sabitliyin pozulması hədəflənir.Zəngəzur dəhlizi, TANAP, Bakı Limanı və s. əsas hədəfobyektləridir.
3. Geosiyasi nəticələr
Dezinformasiyanın əsas məqsədləri arasında bunlar da var:
– Azərbaycanı enerji, logistika və təhlükəsizlik sahələrindəetibarlı tərəfdaş kimi mövqelərdən sıxışdırmaq
– Sanksiya təzyiqləri üçün hüquqi presedentlər yaratmaq
– Aİ, BMT və AŞ kimi beynəlxalq qurumlara saxta təsəvvürləryeritmək
– Ermənistan-Azərbaycan tənzimlənməsi prosesində üçüncü tərəflərinvasitəçiliyini zorla qəbul etdirmək
Dövlət siyasəti və mediada müqavimət: müdafiəstrategiyaları
1. Dövlət strukturlarının fəaliyyəti
– 2023-cü ildən STRATCOM dezinformasiyaya qarşı inteqrasiya olunmuşcavab sistemi üzərində işləməyə başlayıb.
– Rəqəmsal İnkişaf və Nəqliyyat Nazirliyi dövlət qurumlarındakontentin verifikasiyası və kibergigiyena layihəsi həyatakeçirir.
– Xarici İşlər Nazirliyi Real Caucasus və Truth in Action kimiingilisdilli platformaları işə salaraq xaricdə əks-narrativləryaradır.
2. Medianın müqavimət alətləri
Azərbaycan mediası bir neçə istiqamətdə fəallaşıb:
– Monitorinq və fakt yoxlama: Baku Network,Trend, Day.az kimi resurslar dezinformasiyahalları üzrə izləmə aparır, təkziblər dərc edir, gündəlik tematikicmallar hazırlayır.
– Analitika və əks-narrativlər: AIR Center, TopçubaşovMərkəzi, ADA Universiteti kimi analitik qurumlar vəReal TV, İTV kimi media platformaları müxtəlifdillərdə geopolitik təhlillər və ekspert mövqeləri yayımlayır.
– Beynəlxalq əməkdaşlıq: azərbaycanlı ekspertlərin The NationalInterest, Modern Diplomacy, TRT World kimimedia orqanlarında çıxışları informasiya paritetinin təminolunmasına töhfə verir.
– Fakt yoxlama və media savadlılığı: Fakt Yoxla,Təkzib et layihələri, məktəb və universitetlərdə keçirilənmaarifləndirici kampaniyalar təhsil nazirliyi və mediainstitutlarının dəstəyi ilə həyata keçirilir.
Dezinformasiyaya qarşı uğurlu mübarizənümunələri
– Qarabağda guya “mədəni irsin məhv edilməsi” ilə bağlı feykxəbərlər dərhal ifşa olundu. Suriyanın Hələp şəhərindən olan videokadrlardan istifadə olunaraq “Ağdam” kimi təqdim edilən saxtamateriallar diplomatik və ekspert səviyyəsində təkzib edildi.
– BMT və Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi çərçivəsində Azərbaycanınhüquqi mövqeyi qorundu. Ermənistanın ətraf mühiti məhv etməsi vəmina terroru ilə bağlı iddialar gündəmə gətirildi.
– COP29 əleyhinə kampaniyaya qarşı informasiya cavabı olaraq iqlimmütəxəssisləri və bloqqerlər prosesə cəlb olundu, Azərbaycanınenerji və ekoloji körpü imici uğurla formalaşdırıldı.
Azərbaycanın informasiya təcavüzünə qarşıdayanıqlılığının gücləndirilməsi yolları
1. Ümumi nəticələr
Azərbaycan bu gün məqsədyönlü, genişmiqyaslı və çoxqatlıinformasiya təcavüzünün hədəfinə çevrilmişdir. Bu təzyiqlərinarxasında konkret siyasi-ideoloji maraqları olan xarici aktorlar -ayrı-ayrı dövlətlərdən tutmuş beynəlxalq QHT-lər və transmillimedia platformalarına qədər - dayanır.
Hücumların əsas istiqaməti dövlət siyasətinin legitimliyinisarsıtmaq, ictimai fikri parçalamaq, daxili sabitliyi pozmaq vəAzərbaycanın beynəlxalq mövqelərini zəiflətməkdir.
Müasir informasiya müharibəsi hibrid formada aparılır - yüksəktexnologiyalar, sosial şəbəkələrin platforma məntiqi, psixolojimanipulyasiya üsulları və beynəlxalq auditoriyaya hesablanmış“hüquq müdafiəsi” ritorikası sintezində.
Müəyyən uğurlu müqavimət nümunələrinə baxmayaraq, Azərbaycan hələdə informasiya mühitində tam strateji dayanıqlılıq sisteminə malikdeyil. Bu həm normativ-hüquqi bazaya, həm institusionalkoordinasiyaya, həm də kadr potensialı, media savadlılığı vətexnoloji müstəqillik kimi sahələrə aiddir.
2. Strateji tövsiyələr
A) İnstitusional gücləndirmə
– İnformasiya suverenliyi və media təhlili üzrə Milli Mərkəzinyaradılması. Bu qurum monitorinq, təhlil, proqnoz, təcili cavabmexanizmləri, qarşı-təbliğat strategiyalarının hazırlanması vəbeynəlxalq hüquqi proseslərin müşayiəti funksiyalarınıdaşımalıdır.
– STRATCOM-un səlahiyyətlərinin genişləndirilməsi və onun Xariciİşlər Nazirliyi, Daxili İşlər Nazirliyi, Müdafiə Nazirliyi, TəhsilNazirliyi və Audiovizual Şura ilə inteqrasiyası, vahid stratejikommunikasiya sisteminin formalaşdırılması məqsədilə həyatakeçirilməlidir.
B) Qanunvericilik təşəbbüsləri
– İnformasiya diversiyaları və kibertəxribatlardan cəmiyyətinmüdafiəsi haqqında qanun layihəsinin hazırlanması. Qanundadezinformasiya, feyk və informasiya sabotajı anlayışları hüquqidəqiqliklə tərif olunmalıdır.
– İnformasiya hücumlarına qarşı dövlətlərarası reaksiyamexanizmlərinin yaradılması, xüsusilə TÜRKPA, İƏT və KollektivTəhlükəsizlik üzrə mexanizmlər çərçivəsində beynəlxalq məhkəmələrəvə rəqəmsal platformalara müraciət imkanlarının hüquqi əsaslarlatəmin olunması vacibdir.
C) Milli medianın dəstəklənməsi
– Beynəlxalq auditoriya üçün nəzərdə tutulmuş ingilisdilli vəfransızdilli media strukturlarının maliyyələşdirilməsi vəhazırlanması, geosiyasi jurnalistika və rəqəmsal hekayəçiliksahəsində peşəkarların cəlb olunması ilə həyata keçirilməlidir.
– Sənədli layihələr, araşdırmalar, multimedialı platformalar, ocümlədən YouTube serialları, podkastlar, infoqrafikalar və qısavideokontentlər formatında məhsullar hazırlanmalı və düşmənnarrativlərinə cavab olaraq təqdim olunmalıdır.
D) Media savadlılığın və vətəndaş dayanıqlığının artırılması
– Məktəblərin və universitetlərin tədris planlarına mediatəhlükəsizliyi və rəqəmsal suverenlik üzrə kurslar daxiledilməlidir. Təhsil Nazirliyi və media tərəfdaşları bu prosesə fəalcəlb olunmalıdır.
– Dezinformasiyanı tanıma, faktların yoxlanılması metodları vəinformasiya müharibələrinin tarixinə dair interaktiv təhsilplatformaları hazırlanmalıdır.
– İctimai media klubları və rəqəmsal könüllülər şəbəkəsiyaradılaraq, informasiya ön cəbhəsində ilkin müdafiə rolunu yerinəyetirə biləcək yerli təşəbbüslər formalaşdırılmalıdır.
E) Texnoloji müstəqillik
– Süni intellekt tərəfindən yaradılan kontentlərin monitorinqi,deepfake-lərin tanınması və koordinasiyalı bot şəbəkələrininanalizini təmin edən milli platformaların inkişafısürətləndirilməlidir.
– Daxili anti-bot sistemləri və mənbə yoxlama alqoritmlərinininkişafı təşviq olunmalı, sosial şəbəkələrdə yayılandezinformasiyalara operativ reaksiya imkanları artırılmalıdır.
– Meta, Google, X, Telegram kimi rəqəmsal nəhənglərə qarşıdiplomatik təzyiqlər göstərilməli, şəffaf moderasiya, feyklərinsilinməsi və düşmən şəbəkələrinin deanonimləşdirilməsi tələbləriirəli sürülməlidir.
İnformasiya müharibəsi nə abstrakt, nə də müvəqqəti təhlükədir.Bu, strukturlaşdırılmış, uzunmüddətli və strateji bir reallıqdır.Azərbaycan bu reallığa proaktiv, sistemli və illüziyadan uzaqyanaşmalıdır.
Müasir cəmiyyət yalnız ordu və diplomatiya ilə deyil, mediainfrastruktur, mədəni özünəinam və vətəndaş müqaviməti ilə dəmüdafiə olunur.
Bugünkü Azərbaycan bir hədəf ola bilər.
Amma sabahkı Azərbaycan nümunə ola bilər.
Sadəcə bir şərtlə: informasiya təhlükəsizliyi, ərazibütövlüyü və enerji suverenliyi ilə eyni səviyyəyəyüksəldilməlidir.
