Hesab edirəm ki, bizim iqtisadi kompleksimizdə elektrik enerji kompleksi əsas yer tutur.
Heydər Əliyev
Ulu Öndər
Elektrik enerjisi son yüz ildən artıq bir dövrdə sivilizasiyanın inkişafındakı sıçrayışı təmin etmişdir.
Məlumdur ki, enerji, o cümlədən elektrik enerjisi son yüz ildən artıq bir dövrdə sivilizasiyanın inkişafındakı sıçrayışı təmin etmiş, dünyanın yenidən qurulması və insanların sosial müdafiəsində mühüm rol oynamış və onun əsasında bəşəriyyətin sonrakı inkişafı üçün təməl formalaşdırıldı.
Müasir dövrdə istifadə etdiyimiz elektrik enerjisinin yaranma tarixi əslində 200 ildən çox deyil. 1820-ci ildə, Hans Ersted 13 illik elmi-tədqiqat işinin nəticəsi olaraq nəhayət ki, elektrik cərəyanının maqnit xassələrini ixtira etməyə nail oldu. Bu hadisədən 11 il sonra Maykl Faradeyin elektromaqnit induksiya hadisəsinin kəşfi bü gün elektrik enerjisi istehsal edən generatorların əsasını təşkil etdi və nəticədə Faradey tərəfindən ilk elektrik generatoru yaradıldı. Onun elektromaqnit sahə nəzəriyyəsinin yeni ifadələri yalnız 42 il sonra, 1873-cü ildə Gorg Maksvell tərəfindən təqdim edildi.
Beləliklə, XVIII əsrin əvvəllərindən elektrikin yaranması və çevrilməsi ilə bağlı bəşəriyyətə təqdim olunan ixtiralar əsasında 200 ildən artıq bir müddətdə Yer kürəsi müxtəlif növ, o cümlədən, mədən yanacaqları ilə işləyən istilik və nüvə enerjisinə əsaslanan atom elektrik stansiyaları ilə əhatə olundu. Alimlər su, külək, günəş, okean axınları, yeraltı isti sulardan enerji məqsədləri üçün istifadə olunması istiqamətində nailiyyətlər əldə etdi.
Hazırda sənaye istehsalı şirkətləri ağıllı fabriklər və ağıllı istehsalı həyata keçirərək öz məhsuldarlıqlarını artırmaq üçün ciddi tələbat ilə üzləşirlər. Maşınların avtomatlaşdırılması, avadanlıqların və maşınların monitorinqi, proqnozlaşdırılan texniki xidmət, istehsalın izlənməsi və enerjinin idarə edilməsi vacib və qaçılmazdır. Nəzərə alsaq ki, insan səyləri bir çox hallarda xətalara gətirir çıxarır və çox vaxt sərf edir, Sənaye 4.0 ekosisteminin köməyi ilə enerji idarəetməsində avtomatlaşdırmanın və onun effektivliyinin artırılması mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Sənaye 1.0, 2.0 və 3.0 versiyaları mövcud olub və bu rəqəmlər ümumiyyətlə sənayeləşmmə dövründə baş vermiş təkamüllərin sayını ifadə edir. Başqa sözlə, Sənaye 1.0, Böyük Britaniyada buxar və su turbinləri ilə işləyən avadanlıqla mexaniki istehsalın icad edildiyi 18-ci əsrdə baş vermişdir.
Sənaye 2.0, Henri Fordun indi hamımızın bildiyimiz istehsal konveyer xətti və ya kütləvi istehsal konveyer xətti kimi ixtira etdiyi zaman başlamışdır. Bu mərhələdə intensiv əmək cəlb edilmiş və elektrik enerjisi idarəetmə sistemlərinin avtomatlaşdırılması üçün istifadə edilmişdir.
Tqribən 1970-2000-ci illərin əvvəllərində baş verən Sənaye 3.0-da biz, fabrikdə bir-çox xüsusi istehsal proseslərinin avtomatlaşdırılmasının şahidi olduq. Bu, internet və Wi-Fi kimi ixtiraların birbaşa nəticəsidir və biz indi istehsal sahələrində müəyyən prosesləri avtomatlaşdırma imkanını əldə etmişik.
Nəhayət, bu gün əlimizdə olan vasitə IoT (Əşyalar İnerneti), bulud texnologiyası və Big Data ilə əlaqələndirilən suni intellekt kimi texnologiyalar ətrafında dövr edən Sənaye 4.0-dır. İndi Sənaye 3.0 və Sənaye 4.0 standartları çox oxşar görünə bilər, lakin onlar arsında prisipal fərqlər mövcuddur. Sənaye 3.0 mərkəzləşdirilmiş bir sistemdir. Hər bir maşının idarə edilməsi yüksək səviyyədə mərkəzləşdirilmişdir. İT sistemi fərdi maşınları və prosesi avtomatlaşdırır. İki maşın arasında əlaqə yoxdur, əlaqə istehsal sahəsi ilə məhdududlaşır və hər bir maşın və idarəetmə otağı arasında məlumat ötürmək üçün xüsusi xətlər tələb olunur.
Sənaye 4.0-da mərkəzləşdirilmiş idarəetmə sistemi mövcud deyil, sistem qeyri- mərkəzləşdirilmişdir. IoT və bulud texnologiyası kimi vasitələr fəaliyyət göstərir və onlar təkcə bir işi deyil, bütün istehsal xəttində bir çox işi avtomatlaşdırmağa başlayırlar.
Sənaye 4.0 avtomatlaşdırma, virtuallaşdırma və qeyri-mərkəzsizləşdirmə də daxil olmaqla bir sıra əsas xüsusiyyətlərlə xarakterizə olunur. O, süni intellekt, proqnozlaşdırılan texniki xidmət, ağıllı fabriklər, 3D çap və ağıllı sensorlar kimi texnologiyalara diqqət yetirir və bu, bilik iqtisadiyyatına sürətli keçidə gətirib çıxarır.
Sənaye 4.0 əsasən növbəti komponetlərə əsaslanır:
Enerji və kommunal idarəetmə tətbiqində Sənaye 4.0-ın dörd mühüm konsepsiyası mövcuddur:
Sənaye 4.0-a qoyulan bütün investisiyanın arxasında ümumi bir məqsəd dayanır:
əməliyyatın effektivliyi və rəqabət qabiliyyətini artırmaq.
Yuxarıda qeyd olunan istiqamətlər, yeni tip enerji istehlakçıları hesab olunur və Beynəlxalq Enerji Agentliyinin proqnozlarına görə, 2024-cü ildən 2030-cu ilə qədər yalnız data mərkəzlərinin elektrik enerjisinə olan tələbatı ildə təxminən 15% artır ki, bu da bütün digər sektorlar üzrə ümumi elektrik istehlakının artımından dörd dəfədən çox sürətlidir. Əsasən süni intellektin qəbulu ilə idarə olunan sürətləndirilmiş serverlərdə elektrik enerjisi istehlakının Baza vəziyyətində hər il 30% artacağı proqnozlaşdırılır. Sürətlənmiş serverlər qlobal məlumat mərkəzinin elektrik istehlakında xalis artımın demək olar ki, yarısını, adi serverlər isə cəmi 20%-ni təşkil edir. Digər İT avadanlıqları və infrastruktura (soyutma və digər infrastruktur) tələbat xalis artımın müvafiq olaraq təxminən 10%-ni və 20%-ni təşkil edir. Hər üç məlumat mərkəzi növü – müəssisə, yerləşdirmə və server provayderi və hipermiqyaslı – elektrik istehlakının artmasına töhfə verir.
Data mərkəzinin adambaşına düşən normallaşdırılmış elektrik istehlakının müqayisəsi bu sektorun müxtəlif iqtisadiyyatlarda əhəmiyyəti barədə fikir formalaşdıra bilər. Afrika 2024-cü ildə adambaşına 1 kVt/saatdan az məlumat mərkəzi elektrik enerjisi istehlakı ilə ən aşağı istehlaka malikdir və onilliyin sonuna qədər adambaşına 2 kVt/saatdan bir qədər az artacaq. Bununla belə, Cənubi Afrikada güclü artım və adambaşına istehlak 2030-cu ildə kontinental orta göstəricidən 15 dəfə çox, intensivlik adambaşına 25 kVt/saatdan yüksək olmaqla, regionda güclü fərqlər var. Əksinə, Amerika Birləşmiş Ştatları data mərkəzləri tərəfindən elektrik enerjisinin həcminə görə ən yüksək istehlakına malikdir, 2024-cü ildə bu göstərici orta hesabla 540 kVt səviyyəsində olmuşdur. Bu indikatorun, onilliyin sonuna qədər adambaşına 1200 kVt-dan çox artacağı proqnozlaşdırılır ki, bu da Amerika ev təsərrüfatlarının illik elektrik istehlakının təxminən 10%-ni təşkil edir. Belə intesivlik, regionun aparıcı iqsiadiyyatlarından biri olan Azərbaycan üçün də qaçılmazdır və bu baxımdan ölkəmizin elektroenergetika sektoru buna hazır olmalıdır.
Elektrik enerjisi bəşəriyyətin elmi-texniki inkişafının əsas faktorudur.
Beynəlxaq Enerji Agentliyinin məlumatına görə elektroenegetika enerji sektorunun təqribən 20 % bəndini təşkil etməklə, onun vacib növlərindən biri hesab olunur. Onun enerji təminatında xüsusi yeri uzaq məsafələrə verilməsinin mümkünlüyü və digər növ enerjiyə asanlıqla çevrilmə imkanlarının olması ilə əlaqədardır. Azərbaycan Statistika Komtəsinin məlumatına görə, hazırda elektrik enerjisinin son ümumi enerji istehlakında payı 2023-cü hesabat ili üzrə 12,5 % təşkil edir və 2050-ci ildə bu göstəricinin 40 %-ə çatacağı proqnozlaşdırılır.
Elektrik enerjisi bəşəriyyətin elmi-texniki inkişafının əsas faktoru kimi, yüksək texnologiyaların təməlini formalaşdırmış, əmək məhsuladarlığını yüksəltmiş, əməyin fiziki strukturunu dəyişərək insanların həm məişətdə, həm də istehsalatda həyat şəraitini və keyfiyyətini dəyişmişdir.
Qeyd etmək yerinə düşər ki, elektroenergetika sahəsi insanlar üçün adət etdikləri sahə hesab olunmur. İnsanların mexaniki və istilik hadisələri ilə tanışlığı min illər əvvələ təsadüf etsə də, elektriklə yalnız son iki yüz ildən atrıq müddətdə məşğul olmağa başlamışlar. Bununla yanaşı, bu müddət ərzidə əmtəə olaraq elektrik enerjisi forma və məzmunca dəyişməmişdir.
Elektroenergetika potensialı, elektrik enerjisinin istehlak strukturu və miqyası, ondan istifadənin effektivlik səviyyəsi ölklərdə aparılan iqtisadi islahatların dinamikliyinin və cəmiyyətin həyat səviyyəsinin barometridir. Bu mənada, elektroenergetika sektorunun inkişafı bütün dövrlədə dövlətlərin iqtisadi siyasətinin mühüm tərkib hissəsi olaraq qalamaqdadır.
Qeyd olunan bu əsasları əvvəlcədən görərək, hələ ötən əsrin 70-ci illərindən başlayaraq başalayaraq ulu öndər Heydər Əliyev dövlətin milli təhlükəsizliyinin strateji komponentlərindən biri olan, Azərbaycanın dayanıqlı, güclü enerji sistemini yaratmışdır. Bu gün artıq Azərbaycanın enerji sistemi 8,1 qiqavatt qoyuluş gücü (bundan 97,8 qiqavat və ya 95% hissəsi “Azərenerji ASC tərəfindən istismar olunur) və 9000 km-dən artıq uzunluğa malik 300-dən artıq inkişaf etmiş sistem əhəmiyyətli və sistemlərarası şəbəkəsi olan elektroenergetika sisteminə malikdir. Qeyd edək ki, son illərdə həm generasiya mənbələrinin, həm də ötürücü sistemlərin genişləndiirlməsində əhəmiyyətli adımlar atlmlşdır. Bununla yanaşı, 1 kilovat saat elektrik enerjisinin istehsalına sərf olunana yanacaq sərfi 20 qram neft ekvivalentindən çox azaldılmışır. Bu isə elektroenergetika sektorunun parnik effekti yaradan karbon emissiyalarının azalmasına münbit şərait yaratmışdır.
Ölkə elektroenergetika sisteminin bundan sonra da davamlı inkişafını təmin olunması istiqamətində, Prezident İlham Əliyevin göstərişi ilə bir sıra vacib Dövlət Proqramları, Strateji Yol Xəritələri qəbul olunmuş, enerji sektorunda mühüm islahatlar həyata keçirərək enerji effektivliyinin yüksəldilməsi və enerji mənbələrinin həm istehsalı, həm də ixracında effektiv diversifikasiya nail olmuş, institusional islahatlar həyata keçirilmiş, enerji effektivili və bərpaolunan enerji mənbələrindən istifadə ilə bağlı Qanunlar və 2-ci dərəcəli qanunvericilik aktları təsdiq edilmişdir. Bu və digər fəaliyyətlər ölkəmizin enerji təhlükəsizliyinin möhkəmləndirilməsi və ekoloji dayanıqlılığın təmin edilməsi baxımından böyük töhfə vermişdir.
Əlbətdə, enerji effektivliyi Fondunun yaradılması, “Azərbaycan” elektrik stansiyasında yenidənqurma və stansiyada istehsalın konfiqurasiyasının dəyişdirilməsini xüsusi qeyd etmək lazımdır.
Azərbaycanın dövlət siyasəti, o cümlədən Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2021-ci il 2 fevral tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş Azərbaycan 2030: sosial-iqtisadi inkişafa dair Milli Prioritetləri iqtisadiyyatın hərtərəfli inkişafının təmin edilməsini, eləcə də yüksək texnologiyalar əsasında sənayenin dinamik inkişafını və şaxələndirilməsini nəzərdə tutur. Digər tərəfdən, Azərbaycan 2015-ci il Paris iqlim Sazişinə görə növbəti 15 il ərzində CO2 istilik effekti yaradan qazların emissiyalarının baza ili, 1990-cı ildə mövcud olan 73,3 miliyon ton səviyyəsinə nəzərən 35% və ya 25,5 miliyon ton azaldılmasını “Könüllü Hədəf” olaraq öz üzərinə götürmüşdür. Ölkəmizin bu öhdəliyə nail olunmasının yollarından biri də hazırda elektroenergetika sekorunda fəaliyyət göstərən generasiya mənbələrinin effektivliyinin yüksəldilməsi və yüksək texnologiya əsaslı mənbələrin yaradılmasıdır. Bu baxımdan, Cəbubi Qavkazın ən böyük stansiyalarından biri, qoyuluş gücü 2400 MVt olan “Azərbaycan” elektrik stansiyasının effektivlik əmsalının yüksəldilməsi ilə müşahidə olunan yeni konfiqurasiyada yenidən qurulan elektroenergetika sektorunun inkişafının mühüm məsələrindən biri hesab olunur. “Azərenerji” ASC tərəfindən test rejimində artıq istfadəyə verilən bu layihə elektrik stansiyasının ənənəvi kondesasiyon tipli stansiya formasından daha yüksək effektivlik əmsalına malik olan müasir həmdövrəli buxar-qaz stansiyasına çevrilməsinə imkan vermişdir. Belə ki, stansiyada tətbiq olunan enerji istehsalı konfuqurasiyasının dəyişməsi, ənənənvi olaraq kondesasion tipli stansiyalara nisbətən aqreqatların effketivliyi orta hesabla mövcud 38 % bəndindən 55%-ə qədər yüksəltmişdir. Bu isə 1 kVts elektrik enerjisinin istehsalına səf olunan yancaq sərfininin orta hesabla 100 qram neft ekvivalenti səviyyəsində qənaət olunmasın şərtləndirmişdir. Digər tərəfdən, AzES-də fəaliyyət göstərən aqreqatların ifrat yüksək təzyiq parametrindən kritik təzyiqə qədər aşağı salınması istismar olunan 7 və 8 saylı aqreqatların istismar müddətinin uzadılmasına imkan vermiş, bununla da, 4 ədəd müvafiq partametrli ümumi qoyuluş gücü 1880 meqavatt olan generasiya mənbəyinin istismara verilməsi nəticəsində, ölkəmizdə elektrik enerjisinə artan tələbatın qarşılanması və elektrik enejisinin eksport potensialının yüksəldilməsinə əlavə imkanlar yaradılmışdır.
“Azərbaycan” elektrik stansiyası, müstəqillik tariximizdə istifadəyə verilən ən böyük generasiya mənbəyi hesab olunur.
“Azərbaycan” elektrik stansiyasının iqtisadi göstəricilərinin yaxşılaşdırlması yeni stansiyanın istismarı bir il ərzində orta hesabla əlavə 7 mld. kVts elektrik enerjisi istehsalı nəticəsində orta hesabla 800 mln kubmetr təbii qaza qənaət olunmasına imkan verəcəkdir. Bundan əlavə, son illərdə stansiyanın kritik infrastrukturunun (400 MVA gücündə 4 ədəd blok transformatoru və 25 MVA gücündə 4 ədəd xüsusi sərfiyat transformatoru quraşdırılıb, elektrik styansiyasında 500 və 330 kV-luq yarımstansiyaları yenidən qurulub, 65,6 km uzunluğunda 500 kV “Mingəçevir - Samux” elektrik verilişi xətti inşa edilib, 500 kV-luq “Samux” yarımstansiyasında genişləndirmə və yenidənqurma işləri aparılıb) yenidən qurulması, yeni quraşdırılmış qaz turbinlərinin kapital xərclərinin azlmasına və vahid qoyuluş gücünün əhəmiyyətli dərəcədə ucuz qiymətə əldə olumasına və investisiya xərclərinin orta hesabla 5 ildən gec olmayaraq geri dönməsinə imkan verəcəkdir.
Eyni zamanda, qeyd olunmalıdır ki, bütün Dünya, ölkəmiz də daxil olmaqla 2050-ci ilə qədər qlobal hədəflərə nail olmaq üçün karbonsuzlaşmaya doğru irəliləyir. Bu mənada, test rejimində istifadəyə verilmiş “Azərbayan” elektrik stansiyası istismar müddətində ildə nəticəsində 1,5 miliyon tondan artıq CO2 tullantılarının azalmasını şərtləndirəcəkdir.
Enerji effetivliyinin yüksəldilməsi enerji keçidinin əsas komponentlərindən biridir.
Enerji effetivliyinin yüksəldilməsi enerji keçidinin əsas komponentlərindən biri olduğunu nəzərə alaraq, enerji effektivliyinin performans göstəricilərini ölçmək və bu sahədə davamlı olaraq ölkəmizdə davam etdirilən siyasətin effektivliyini qiymətləndirmək üçün ölkə, sektor, son istifadə, sənaye sahəsi üzrə enerji tələbatı tendensiyaları, eləcə də onların drayverləri, enerji tutumu və digər göstəriciləri hərtərəfli monitoring edilməlidir.
Ölkəmiz üzrə bir-neçə göstəriciyə nəzər salmaq faydalı olar:
1. 23 il ərzində əhali sayı 25%, enerjinin son istehlakı isə 217% artmışdır və bu tendensiya davam edəcəkdir. Azərbaycan Statistika Kömtəsinin 2023-cü il üzrə məlumatına görə, son enerji istehlakının strukturunda, təbii qazın dominat rola və ya 47 % paya, bərpaolunan eneji mənbələrinin payı 0.2 %, neft və neft məhsullarının parı isə 37 % bəndi təşkil etmişdir. Qeyd edək ki, təbii qaz enerji keçidinin önəmli mərhələsi hesab olunur.
Digər enerji-iqtisadi göstərici yanacaq-enerji ehtiyyatlarının iqtisadi fəaliyyət növləri üzrə son istehlakında son illərdə əhali sektorunda 32%, nəqliyyatda 24% və sənayedə 12% paya malik olmuşdur. Başqa sözlə, enerji effektivliyinin yüksəldilməsi tədbirləri ilk növbədə potensialı yüksək olan, qeyd olunan sahələrə yönəldilməlidir. Sәnaye sahәlәrindә 1 manatlıq məhsulun (cari qiymәtlәrlә) istehsalına sәrf olunan enerji məhsullarının hәcmi, enerji effektivliyi potensialını müəyyən etməklə Milli Enerji Səmərəliyi üzrə Fəaliyyət Planını daha mükəməl formada formalaşdırmaq olar. Azərbaycan Statistika Komtəsinin məlumatalarının təhlilinə görə bü və digər sahələrtdə enerjinin xərclərdə payının orta hesabla 20-40% səviyyəsində azaldılması üçün imkanlar mövcuddur.
Enerji effektivliyinin inteqral göstəicisi olan enerji tutmuna görə ölkəmiz regionda kifayyət qədər müsbət dinamika nümayiş etdirsə də qabaqcıl təcürbəyə malik ölkələrdən təqribən 60 % yuxarı performansa malikdir.
Azərbaycanaın elektoenergetika sisteminin gələcək inkişaf trendləri
Mühəndislər ixtiraçılıqda, şirkətlər bazarda rəqabət aparır və nəticədə sənaye daim elektrik enerjisi ilə bağlı yeniliklərini təklif edir. Yeni məhsulun (qurğunun) ortaya çıxması sürətli bir proses olmadığna görə bəzi gələcək yeniliklər hələ də elmi axtarış və tədqiqat mərhələsindədir, çox güman ki, tezliklə həyata keçməyəcəkdir. Lakin, bununla yanaşı, yaxın onilliklərdə energetika və elektrotexnika sahəsində bəşəriyyət tərəfindən həll olunmalı olan həyati vəzifələrə əsaslı yeni yanaşmalar tətbiq olunacaq və bu yanaşmalar yeni trendlər yaradacaqdır.
XXI əsrin enenrji istehsalı sahəsində növbəti perspektivli texnolojiyaları qeyd etmək olar.
Bitkilər günəş enerjisi stansiyalarının mükəmməl nümunələridir. Fotosintez prosesində bir çox müxtəlif mürəkkəb üzvi birləşmələr formalaşdırılır və bəzilərindən yanacaq kimi insanlar min illərdir ki, birləşmələrdə saxlanan günəş enerjisini çıxarır və istifadə edir.
Yeni bitki enerjisi layihələrini həvəslə dəstəkləyə bilərik, sərt şəkildə tənqid edə və hətta gülə bilərik, ancaq biologiya dərsliklərindən alınan məlumatlara laqeyd ola bilmərik. Aparıcı mütəxəsisslərin hesablamalarına görə Yer planetinin bitki aləmi günəş enerjisindən istifadə edərək hər il 100 milyard ton üzvi maddə yaradır, onların tərkibində 5 trilyon ton neft ekvivalenti olan enerji mövcuddur ki, bu da Yer kürəsində istehsal olunan bir illik enerjinin miqdarından orta hesabla 200 dəfə çoxdur.
Bu həcmin yalnız 0,1 %-i Yer kürəsindəki bütün elektrik stansiyalarını yanacaqla təmin etmək üçün kifayətdir.
Hər hansı bir enerji mənbəyinə baxsaq görərik ki, bizim üçün eyni hissəciklər (atomlar və molekullar) fəaliyyət göstərir. Onların əksəriyyəti enerji ehtiyatlarını çox illər əvvəl əldə etmişdilər. Hazırda onlar enerji ehtiyatlarını fərqli fiziki proseslərdə bir-birlərinə ötürür və bizə verirlər. Eyni zamanda, atomlar və molekullar iki fərqli rejimdə fəaliyyət göstərirlər – ya elektron örtüyündə, ya da atom nüvələrində saxlanılan enerjini verirlər. Birinci halda bu kimyəvi xarakter daşıyır. Bu gün energetikanın əsasını təşkil edən oksidləşmə reaksiyası, yəni yanma prosesidir. Atom nüvəsi elektron örtüyündən daha güclü bir mənbədir. Nüvə reaksiyaları ənənəvi yanma ilə müqayisədə bir atomdan min dəfələrlə çox enerji əldə etməyə imkan verir.
Bu gün dünyada nüvə reaktorlarının sayı 440-dən çoxdur. Lakin məlumdur ki, elektrik stansiyalarında nüvə reaktorları üçün lazım olan uran yer kürəsində o qədər də çox deyil.
Ölkəmizin nüvə texnologiyaları sahəsində müəyyən təcürbəsini nzəzərə alaraq, modul tipli nüvə reaktorlarından istifadə faydalı ola bilər.
"Hidrogen enerjisi" termini son on ildə elm, iqtisadiyyat və siyasət dünyasında bərpa olunmayan enerji mənbələrinin tükənməsi problemi ilə əlaqədar geniş populyarlıq qazanmışdı. Bərpa olunan enerjinin gələcək inkişafına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərə biləcək bəzi texnoloji nailiyyətlər, həmçinin dünyanın aparıcı ölkələrinin böyük şirkətləri tərəfindən hidrogen texnologiyalarının inkişafı proqramları nəzərdən keçirilir. Qeyd edək ki, hidrogen istehsalında bərpa olunan enerji mənbələrinin istifadə olunması (mavi hidrogendən – yaşıl hidrogenə keçid), onun maya dəyərinin aşağı salınmasında mühüm rol oynmaqdadır. Bu iki mənbə arasında sinerji müvafiq fəsillərdə bərpa olunan enerji mənbələrinin böyük həcmlərdə akumlyasiyasına (power –to-X strategy) imkan verəcəkdir. Bərpa olunan Enerji Mənbələri üzrə /Beynəlxalq Agentliyin məlumatına görə, artıq son illərdə bir çox ölkələr yaşıl hidrogen istehsalı məqsədilə qoyuluş gücü 10 000 meqavatla ölçülən elektrik stansiyalarının tikintisinə başlamışlar.
İstilik elementi (İE) kimyəvi reaksiya ilə birbaşa elektrik cərəyanı yaradan batareyaya bənzəyir. Batareya kimi, İE də anod, katod və elektrolitdən təşkil olunur.
Turbogenerator və daxili yanma mühərriklərindən fərqli olaraq İE-də təbii qaz, kömür, mazut və s.-dən istifadə olunmur. Bu səs-küylü yüksək təzyiq altında fırlanan rotorların, işlənmə zamanı yüksək səslərin, titrəmələrin olmaması deməkdir. İE səssiz elektrokimyəvi reaksiya ilə elektrik enerjisi istehsal edir. Onların başqa bir xüsusiyyəti yanacağın kimyəvi enerjisini birbaşa elektrik, istilik və suya çevirməsidir.
Bundan əlavə, İE-ləri yüksək səmərəlidir və karbon dioksid, metan və azot oksidi kimi çox miqdarda istixana qazları istehsal etmir. Yanacaq qismində təmiz hidrogen istifadə edildiyi təqdirdə isə ümumiyyətlə ziyanlı tulantı formalaşdırmır.
2002-ci ildən başlayaraq dünyanın elm mərkəzlərində nanotexnologiyanın tətbiqi ilə yeni kükrdlü litium-ion akkumulyatorları üzərində işlər davam etdirilir. İstər qrafen istifadəsi, istərsə də silikon nanoboru və ya anod və katodun nanomatrisə qarışığı olan "3D elektrodlar" (bunlar son elmi işlərdən nümunələrdir) olsun, - yanaşma əsasən eynidır: saxlanılan enerjini artırmaq üçün elektrodların sahəsini artırmaq və doldurma prosesini sürətləndirmək. Oxşar eksperimentlərin nəticələri, adətən təsiredicidir: tutum on dəfələrlə artır, doldurma müddəti iki ölçülü surətlə azalır. Eyni zamanda laboratoriyadan sənaye istehsalına çatdırmaq üçün zaman tələb olunur.
Klassik batareyaların təkamülünün başa çatması mümkündür – növbəti mərhələdə texnika sahə üzrə fərqli bir şəkildə inkişaf edəcəkdir. Məsələn, supertutum üzərində işlər intensiv davam etdirilir. 2015-ci ilin sonlarından başlayaraq, artıq böyük tutumlu akkumulyatorlar bərpa olunan enerji əsaslı generasiya güclərinin intensiv tətbiqi şəraitində enerji sistemlərinin çevikliyinin yüksəldilməsi məqəsdilə istifadə olunmağa başlanılmışdır.
Koreyanın Woori kommersiya bankının ehtimalına görə, qlobal enerji akumilyasiya sistemlərinin həcmi hər il 26% artacaqdır.
2050-ci ilə qədər energetikanın inkişaf ssenarilərində akumilyasiya sistemlərinin tətbiqinə geniş yer verilmişdir.
Yusifbəyli Nurəli Adil oğlu
Texniki elmlər doktoru, professor, Əməkdar elm xadimi
