XX əsrin sonunda konstitusiyalar mətbuata, radioya və televiziyaya dair münasibətləri tənzimləməklə kifayətlənirdi. XXI əsrdə isə insanın həm internet şəbəkəsində varlığı, həm də beynindəki məlumatın toxunulmazlığı fundamental hüquqlar sırasına daxil olur. Meksika “internetə çıxışı” ayrıca hüquq kimi təsbit etdikdən on il sonra, Çili “neyro-hüquqları” konstitusiya mətninə salaraq elmi-texnoloji irəliləyişi insan ləyaqətinə tabe etdi. Yunanıstan isə Avropada ilk dəfə “İnformasiya cəmiyyətinə iştirak” anlayışını əsas qanuna daşıyan dövlət oldu.
2013-cü ildə Meksika Konstitusiyasının 6-cı maddəsinə əlavə edilən müddəa ilə dövlətə informasiya və kommunikasiya texnologiyalarına, o cümlədən genişzolaqlı internet xidmətlərinə universal çıxışı təmin etmək öhdəliyi verildi. Bu, dünyada ilk dəfə internetin konstitusion hüquq kimi tanınması idi. Həmin dəyişikliklə internet yalnız ifadə azadlığının bir vasitəsi olaraq yox, birbaşa dövlətin infrastruktur qurmaqla təmin etməli olduğu əsas hüquq kimi təqdim olundu. Qanunvericilik səviyyəsində bu maddə 2014-cü ildə qəbul edilən Telekommunikasiya Qanunu ilə daha da konkretləşdirildi. Meksika Ali Məhkəməsi sonradan bu müddəaya istinadla bəzi mobil operatorların “məhdudiyyətli internet paketlərini” qanunsuz hesab etdi.
Yunanıstan isə artıq 2001-ci ildə qəbul etdiyi "5A" maddəsi ilə rəqəmsal dövrün konstitusional əsaslarını qoymuşdu. Həmin maddədə deyilir: “Hər kəs İnformasiya Cəmiyyətinə iştirak etmək hüququna malikdir.
Elektron məlumatlara çıxışın, onların istehsalının, mübadiləsinin və yayımının asanlaşdırılması dövlətin vəzifəsidir.” Burada “internet” sözü açıq şəkildə işlədilməsə də, “İnformasiya Cəmiyyəti” ifadəsi internet də daxil olmaqla bütün rəqəmsal texnologiyaları əhatə edir. Dövlətin vəzifəsi yalnız məlumatı məhdudlaşdırmaq deyil, həm də aktiv şəkildə vətəndaşların bu informasiya ekosistemində iştirakını təmin etməkdir. Paralel olaraq "9A" maddəsində şəxsi məlumatların toplanmasına qarşı müdafiə tədbirləri göstərilir ki, bu da məxfilik və onlayn təhlükəsizlik məsələlərini konstitusional səviyyədə tənzimləyir.
Bu sahədə ən iradəli və yenilikçi addım isə Cənubi Amerikanın texnoloji cəhətdən ən qabaqcıl ölkələrindən biri olan Çilidən gəldi. 2021-ci ilin oktyabrında qəbul edilən 21.383 saylı qanunla ölkə Konstitusiyasının 19-cu maddəsinə “elmi-texnoloji inkişafın insanlara xidmət etməli olduğunu və bu prosesin fiziki və psixi bütövlüyə hörmətlə aparılmalı” olduğu müddəası əlavə edildi. Bu maddədə ilk dəfə olaraq “beyin fəaliyyəti və ondan əldə edilən məlumatlar”ın qanunla tənzimlənəcəyi qeyd olunur. Burada “süni intellekt” ifadəsi birbaşa çəkilməsə də, real vaxtlı beyin oxuma texnologiyaları və onların süni intellekt alqoritmləri ilə emalı nəzərə alındıqda, əslində bu müddəa dolayısilə süni intellekt texnologiyalarına da toxunur. Çili bu şəkildə süni intellekt dövrünə insan psixikasının toxunulmazlığını əsas prinsip kimi təqdim edərək daxil olur. 2023-cü ildə Ali Məhkəmənin "Emotiv Insight neyro-qaska işi" üzrə qərarında bu maddəyə istinad etməsi də onu sübut edir ki, norma artıq real hüquqi qoruyuculuq funksiyası daşıyır.
Meksika, Yunanıstan və Çili nümunələri göstərir ki, rəqəmsal hüquqlar artıq sadəcə texnoloji məsələlər deyil, insan ləyaqətinin, sosial bərabərliyin və demokratik iştirakın əsas elementlərinə çevrilib. Meksika internetə fiziki və iqtisadi çıxışı təmin edən hüququ konstitusional şəkildə qoruyur. Yunanıstan rəqəmsal informasiya dövriyyəsində dövlətin aktiv rolunu vurğulayır. Çili isə süni intellektin insan şüuruna və neyrotexnologiyalara təsirinə qarşı konstitusional məhdudiyyətlər qoymaqla bu sahədə qabaqcıl mövqe tutur.
Gələcək illərdə Avropa İttifaqının "AI Act"ı və digər ölkələrdə hazırlanmaqda olan süni intellekt çərçivə qanunları fonunda bu üç model—Meksika tipli “universal bağlantı”, Yunanıstan tipli “rəqəmsal iştirak hüququ” və Çili tipli “mental məxfilik”—yeni nəsil konstitusiyalarda bir araya gələrək vahid “rəqəmsal hüquqlar paketi”nə çevrilə bilər. Göründüyü kimi artıq konstitusiyalar sadəcə nə yazmaq azadlığımızı deyil, həm də necə bağlandığımızı və nə düşündüyümüzü qorumaq məsuliyyəti daşıyır.
Yunis Xəlilov
Hüquqşünas
