Bakı. Trend:
İranın Bəndər-Əbbas şəhərindəki Şəhid Rəcai limanı üzərindətüstü çəkilməyə başlayanda havada yalnız yanıb kül olmuşkonteynerlərin, məhsulların və yanacağın kəsif qoxusu yox, həm dəgeosiyasi qeyri-müəyyənliyin acı dadı qaldı.
Şəhid Rəcai limanındakı partlayış - təkcə faciəvi hadisə deyil,həm də sanksiya blokadası, texnoloji tənəzzül və artmaqda olanhibrid təhdidlər dövründə İranın həssaslığının lakmus kağızıdır.Amma hər bir böhrandan - əgər strateji yanaşma tətbiq edilərsə -struktur üstünlüklər çıxarmaq mümkündür.
Məhz bu kontekstdə Bakı İran üçün həm logistik, həm də siyasimüttəfiq kimi xüsusi əhəmiyyət qazanır.
Liman alovu strategiyaya siqnaldır. Şəhid Rəcai limanı İranınkonteyner daşımalarının 85 faizindən çoxunu qəbul edir və yalnıziqtisadi yox, həm də hərbi funksiyaya malik qovşaq kimi çıxışedərək sanksiyaların dolanması və kölgə ticarətinin təminatındaəsas rol oynayır. Onun müvəqqəti fəaliyyətsizliyi ölkənin iqtisadisisteminin lokal olsa da, iflici deməkdir.
Cəmi bir neçə günlük dayanma milyonlarla dollarlıq gündəlikitkilər, ixrac marşrutlarında pozuntu, nəqliyyat xərclərininartması və potensial ticarət tərəfdaşlarında inamın sarsılmasıdeməkdir.
Hadisədən dərhal sonra İran rialı təzyiqlə üzləşdi, daxilibazarlarda isə bir sıra strateji məhsullarda qısamüddətli defisitmüşahidə olundu. İrandan “boz sxem"lərlə ixrac olunan neftin 60faizinin cənub limanlarından keçdiyini nəzərə alsaq, hər günündayanması Tehranın rəqibləri üçün əsl geo-iqtisadi hədiyyəyəçevrilir. Sadə, amma ritorik sual yaranır: nəticələri necə minimumaendirmək və logistik sistemi yenidən necə qurmaq olar?
Və onda bəlli olur ki, Bakı logistik alternativ və diplomatikamildir. Azərbaycan təkcə qonşu deyil, həm də post-sanksiyadövründə İran iqtisadiyyatının sağ qalması üçün makrostrategiyanınbir hissəsidir. Azərbaycanın ərazisindən Hindistanı Rusiya, Avropavə Baltik ölkələri ilə birləşdirən “Şimal–Cənub” BeynəlxalqNəqliyyat Dəhlizinin quru hissəsi keçir. Bu dəhliz, xüsusilə dəcənub marşrutlarının fiziki və kiberhücumlara, eləcə dəsanksiyalara qarşı daha həssas olduğu indiki şəraitdə, daha daaktuallaşır.
Avrasiya İnkişaf Bankının proqnozlarına görə, 2030-cu ilə qədər“Şimal–Cənub” dəhlizi ilə ildə 32 milyon tonadək yük daşınacaq.Azərbaycan artıq bu məqsədlə Bakı, Ələt və Astara kimi nəqliyyatqovşaqlarını modernləşdirir. İran bu prosesə yalnız tranzit ölkəkimi deyil, həm də tamhüquqlu tərəfdaş kimi qoşula bilər, logistikasılılıqlarını şaxələndirərək Qafqaz və Şərqi Avropa ilə ticarətdövriyyəsini gücləndirə bilər.
İran tərəfindəki Astara limanı artıq Azərbaycanla eyni adlıqovşaqla birləşib. Bu bağlantı sayəsində yüklər Bakı-Tbilisi-Qarsdəmir yolu vasitəsilə Türkiyə, Avropa və daha uzaq istiqamətlərətez bir zamanda çatdırıla bilər. Bu infrastruktur layihələrinəyatırımlar böhrana cavab deyil, İranın cənubdan şimala vəşimal-qərbə doğru strateji yönəlişidir.
Sanksiyaların artdığı, logistik zəncirlərin qırıldığı və siyasitəcridin dərinləşdiyi bir şəraitdə Azərbaycanla əməkdaşlıq İranüçün sadəcə əlverişli seçim deyil, strateji zərurətə çevrilib. Butərəfdaşlıq Tehrana bəyannamə yox, ölçülə bilən real iqtisadidividendlər verir. Gəlin, bu üstünlükləri ətraflı təhlil edək.
Azərbaycan — İranın qonşuları arasında ABŞ-nin CAATSA və ITSR,eləcə də, Aİ-nin sanksiyalar rejimlərinə qoşulmayan yeganə ölkədir.Türkiyə ilə strateji tərəfdaşlıq, İsraillə yaxın hərbi-siyasiəlaqələr və NATO ilə əməkdaşlıq fonunda Bakı İrana qarşı iqtisaditəzyiq mexanizmlərindən kənarda dayanmağı bacarıb.
Bu isə o deməkdir ki, Azərbaycan Qərblə Şərq arasında tranzitbaxımından neytral və açıq platformaya çevrilib. Məhz bu səbəbdən,2022-ci ilin sonundan etibarən İran öz ixracat və idxalatını Farskörfəzi və Hörmüz boğazı ətrafındakı risklərdən yan keçərək,Azərbaycan üzərindən yönəltməyə başladı.
Bu xüsusilə İranın neft-kimya və sənaye məhsulları üçünaktualdır. Astara dəmir yolu vasitəsilə bu yüklər Bakı–Tbilisi–Qarsxətti ilə Türkiyə və Avropaya çıxış əldə edir. İranın dənizdaşımaçılığında istifadə etdiyi gəmi şirkətlərinin əksəriyyətiABŞ-nin ikinci dərəcəli sanksiyaları altındadır. Bu baxımdanAzərbaycan ərazisi iqtisadi nəfəs borusuna çevrilir.
Eyni zamanda, Azərbaycanla enerji "swap" razılaşmalarıçərçivəsində İran qazını regional bazarlara çıxara bilir. 2021-ciildə başlanan Türkmənistan–İran–Azərbaycan üçtərəfli qaz mübadiləsiillik 1,5 milyard kubmetrlə başlamış, 2023-cü ildə bu rəqəm 2,5milyarda çatmış və artırılması müzakirə olunur. Bu mexanizmsanksiyalardan tam kənarda, regional texniki razılaşma kimiişləyir.
Dünya Bankının 2023-cü il məlumatlarına görə, İrandan Avropayabir konteynerin Fars körfəzi - Süveyş kanalı - Aralıq dənizimarşrutu ilə daşınması 2800–3200 ABŞ dolları arasında dəyişir. Eynikonteynerin İranın Rəşt şəhərindən - Astara - Bakı - Tbilisi - Qars- İstanbul marşrutu ilə göndərilməsi isə 1400–1800 dollar arasındabaşa gəlir.
İkiqat qənaət - bu, yalnız maliyyə deyil, həm də stratejiüstünlükdür. Qeyd edək ki, Fars körfəzindəki hücumlar nəticəsində2022-ci ildən bəri gəmi yük sığortaları 45% bahalaşıb. HəmçininSüveyş kanalı üçün Misir hökumətinin tətbiq etdiyi tranzitrüsumları 2024-cü ilin yanvarından etibarən 5,3 dollar/tonsəviyyəsinə yüksəlib.
Üstəlik, çatdırılma vaxtı da fərqlidir. Dəniz yolu ilə İrandanAvropaya yükün çatdırılması 22–28 gün çəkir. Eyni yük quru yolu iləAzərbaycan vasitəsilə 8–10 günə ünvanına çatır. Bu isə təkcə sürətdeyil — kapitalın dövriyyəsinin sürətlənməsi, anbar xərclərinin vəvalyuta ehtiyatlarına təzyiqin azalması deməkdir.
Azərbaycan yalnız fiziki marşrut təqdim etmir. Bakı İran üçünsiyasi, diplomatik və texnoloji baxımdan neytral ekosistem yaradır.ABŞ və İsraillə münasibətlərdə təcridə məruz qalan Tehran, məhzBakı platforması vasitəsilə regional balans siyasəti qurabilir.
Buna misal olaraq, 2025-ci ilin martında Naxçıvanda keçirilənyüksək səviyyəli Azərbaycan–İran nəqliyyat və energetika sammitindəAstara logistik mərkəzinin genişləndirilməsi, avtomobil yollarınınaltı zolağa qədər artırılması və gömrük rəqəmsallaşdırılması üzrərazılaşmaları göstərmək olar. Bu layihələr sərhəd ticarətininkeyfiyyətini artırmaqla yanaşı, İran üçün Avrasiya bazarlarınaçıxış imkanlarını genişləndirir.
Azərbaycan, eyni zamanda, İranın beynəlxalq təcridinineytrallaşdıran çoxtərəfli formatlara inteqrasiya üçün platformarolunu oynayır. Bakı Tehranın Türkdilli Dövlətlər Təşkilatınamüşahidəçi statusunda qoşulmasına, Xəzər geologistik formatında(Rusiya, Qazaxıstan, Türkmənistan, Azərbaycan, İran) fəaliştirakına dəstək verir.
Nəticə etibarilə, Azərbaycan İran üçün Avrasiya İqtisadiMəkanına çıxışda körpü, sanksiyaları dolanmaqda vasitəçi vətexnoloji transformasiyada müttəfiq rolu oynayır.
Azərbaycanla əməkdaşlıq — bu gün İran üçün təkcə alternativdeyil, strateji zərurət və iqtisadi ağıllılıq formuludur. Butərəfdaşlığın verdiyi dividendlər konkret və ölçülə biləndir. Yənisanksiyalardan yan keçmək üçün real tranzit imkanı, daşımaxərclərinin və valyuta təzyiqlərinin azalması, habelə diplomatik vətexnoloji mühitə inteqrasiya fürsətləri.
Və bütün bunlar İranın geoiqtisadi mövqeyini gücləndirməkləyanaşı, Bakı–Tehran xəttini regionda sabitliyin və ağıllıəməkdaşlığın əsas dayağına çevirir. Hörmüzün kölgəsində boğulmamaqüçün İran Kaspiy və Cənubi Qafqazda nəfəs almağı öyrənməlidir — vəbu nəfəs, heç şübhəsiz, Bakının üzərindən gəlir.
İran prezidenti Məsud Pezeşkianın Bəndər-Əbbasda baş vermişfaciədən cəmi iki gün sonra Bakıya səfəri protokoldiplomatiyasından daha artıqdır. Bu, strateji siqnaldır. Böhransonrası ilk səfər kimi Pezeşkian məhz Bakını seçdi - və bu,rasional ittifaqa verilmiş üstünlükdür.
Bakıda keçirilən görüşlərdə əsas müzakirə mövzuları enerji,tranzit və təhlükəsizlik məsələləri olsa da, gündəmin ana xəttiniİranın regional iqtisadi arteriyalara “yenidən qoşulması” təşkiledirdi. Bakı Astarada dəmir yolu və avtomobil qovşaqlarının ötürməqabiliyyətinin artırılmasını, yük daşımalarının həcminingenişləndirilməsini, eləcə də Transxəzər marşrutlarınınrazılaşdırılmasının sürətləndirilməsini təklif etdi.
Avropa İttifaqı və ABŞ tərəfindən artan sanksiya təzyiqlərifonunda Bakı İran üçün iqtisadi nəfəs kanalına çevrilir. Bu isəbirtərəfli maraq deyil. Azərbaycan özünü regional mərkəz kimitəqdim edir - ekologiya, energetika və nəqliyyat diplomatiyasınınqovşağı. Tehranla tərəfdaşlıq bu statusu gücləndirir, Bakıya genişYaxın Şərqdə əsas vasitəçi rolunu oynamaq imkanı verir.
Şəhid Rəcai limanındakı partlayışın təxribat, yoxsa səhlənkarlıqnəticəsində baş verdiyindən asılı olmayaraq, bu hadisə strateji birhəqiqəti üzə çıxardı: çoxqütblü dövrdə kritik infrastruktur tək birhəssas mərkəzdə cəmləşdirilə bilməz.
Mövcud reallıq sadəcə,İrana aid deyil. Ukrayna, Yəmən, SəudiyyəƏrəbistanı, hətta Almaniya kimi böyük geosiyasi oyunçularlogistikaya qarşı assimetrik zərbələrin çağırışları iləüz-üzədirlər. Tək cavab var - mərkəzsizləşmə və resurslarınpaylanması. Bu kontekstdə İran təkcə Şahid Rəcaini bərpa etməməli,ticarət coğrafiyasının memarlığını tamamilə yenidən qurmalıdır.Azərbaycan platforması burada müvəqqəti çarə deyil, yeni modelindayağıdır. Xəzər dənizi isə maneə yox, arteriyadır.
İranın Rəşt və Ənzəli şəhərlərindən yola çıxan yüklər gəmilərləBakıya, oradan isə dəmir yolu ilə Gürcüstan–Türkiyə–Avropaistiqamətində çatdırılır və bu, sanksiyaların diktəsinə qarşılogistik revanşın canlı nümunəsinə çevrilir.
Astara–Bakı avtomobil yolunun inkişafı, rəqəmsal gömrükhəllərinin tətbiqi və sənəd dövriyyəsinin elektronlaşdırılması İranüçün “ağıllı tranzit” modelini reallaşdırmağa şərait yaradır -indiyə qədər təcrid səbəbindən əlçatmaz olmuş texnologiyalarsayəsində. Bakı isə yüksək rəqəmsallaşma səviyyəsi ilə busistemlərin Tehran üçün ötürülməsi rolunu oynaya bilər.
Azərbaycanı təkcə logistika yox, həm də enerjidiplomatiyasahəsində strateji oyunçu kimi dəyərləndirmək lazımdır. Bakı vəTehran bu sahədə artıq uzun müddətdir güc mübadiləsi formatındagüzgülü siyasət aparırlar.
Türkmənistan, İran və Azərbaycan arasında qaz mübadiləsi (swap)layihələri qışda İranın şimal bölgələrində qaz təchizatınınsabitliyini təmin edir. Bu mexanizm genişləndirilə bilər. Hazırdaİran ildə təxminən 3,5 milyard kubmetr qazı tranzit vəbərabərhəcmli geri təchizat müqabilində ixrac edir. Amma limanböhranından sonra belə alternativ sxemlərin əhəmiyyəti daha daartır. Azərbaycan təkcə enerji körpüsü rolunu oynamır, həm də İranqazının MDB ölkələrinə ötürülməsində vasitəçiyə çevrilə bilər,tranzit infrastrukturunu gücləndirərək.
Uzunmüddətli perspektivdə bu, Xəzər regionunda vahid enerjişəbəkəsinin yaradılmasına səbəb ola bilər ki, burada Azərbaycanbalanslaşdırıcı mərkəz, İran isə strateji mənbə və istehlakçırolunda çıxış edəcək. Bu yanaşma hər iki ölkəni həm xaricitəzyiqlərə, həm də qlobal bazarlarda qiymət şoklarına qarşı dahadayanıqlı edəcək.
Bakı–Tehran oxu regional təlatümlərə cavab kimi yeni siyasiistiqamətin əsasına çevrilməkdədir. Bir çox analitiklər qeydedirlər ki, İranla Azərbaycanın yaxınlaşması regionun geosiyasimemarlığının yenidən qurulması fonunda baş verir.
Cənubda Qəzzada müharibə qızışır, Səudiyyə Ərəbistanı İsraillənormallaşma ilə İranla balans arasında sıxılır. Şərqdə qeyri-sabitƏfqanıstan, şimalda isə 2020-ci ildən sonra güc balansının yenidənqurulduğu Cənubi Qafqaz var.
Belə bir mühitdə Bakı ilə Tehran arasında ittifaq - xaricidiktatordan asılı olmayan iki dövlətin sabitliyə yönəlik rasionalseçimidir. Nə ABŞ, nə Avropa İttifaqı, nə də Rusiya regionalogistik, energetik və diplomatik sabitlik vəd edə bilməz. Yalnızregional aktorlar bu sabitliyi təmin edə bilər. İran və Azərbaycanbirgə çalışaraq yeni formul təklif edə bilərlər - texnoloji vəinfrastruktur modernləşmə ilə birləşdirilmiş regionalsuverenlik.
Bu, xüsusilə Azərbaycanın COP29-a hazırlığı fonunda xüsusiəhəmiyyət kəsb edir. Bakı təkcə iqlim gündəminin yox, həm dəgeo-iqtisadi legitimliyin meydanına çevrilir və dünyaya sübut edirki, davamlı inkişaf real iqtisadiyyatla necə birləşdirilə bilər.İran bu prosesə qoşulmaqla sanksiyaların aradan qalxmasınıgözləmədən qlobal bazarlara çıxış əldə edə bilər.
Nəticə etibarilə: tüstü çəkiləcək - körpü qalacaq. ŞəhidRəcailimanını bürüyən alov təkcə bir faciənin deyil, həm də tarixidönüş nöqtəsinin simvoluna çevrildi. Bu, təcrid məntiqininpartlayışı idi. Tehranın reaksiyası isə reaktiv yox, proaktivolmalıdır. İran əvvəlki həssas limanlara bağlı modelə qayıtmaqəvəzinə, qitədaxili ittifaqlara üstünlük verməlidir.
Məzkur ittifaqların mərkəzində isə Bakı dayanır.
Azərbaycan təkcə qonşu deyil. O, keçid, dəhliz, platforma və ənbaşlıcası - Tehranın yeni regional balans qurmaq üçün güvənəbiləcəyi tərəfdaşdır.
Bu, emosiyalara söykənən geosiyasət yox, dəqiq hesablıgeoiqtisadiyyatdır.
Hesablamanın ilk addımı Astaradakı körpüdən keçir.
